สารต้านอนุมูลอิสระ (Antioxidants) เป็นสารที่มีคุณสมบัติในการป้องกันการสกัดอนุมูลอิสระ (Free radicals) ซึ่งเป็นสารที่เกิดขึ้นเมื่อมีการสูญเสียอิเล็กตรอนในโมเลกุล โดยทั่วไปแล้วเกิดจากกระบวนการเผาผลาญอาหารในร่างกายหรือจากปัจจัยภายนอกเช่น แสงแดด, ความเครียด, มลพิษจากสิ่งแวดล้อม, หรือสารพิษจากบุหรี่และสารเคมีต่างๆ อนุมูลอิสระมีจำนวนอิเล็กตรอนที่ไม่ครบถ้วน ทำให้เกิดความเสี่ยงในการสะเทือนกับโมเลกุลที่มีโครงสร้างคงที่ เช่น โปรตีน, ไขมัน, หรือกรดนิวคลีอิก ทำให้โมเลกุลเหล่านั้นเสียหาย และอาจส่งผลเสียต่อสุขภาพได้
กลไกการเกิดอนุมูลอิสระมักเกิดขึ้นในกระบวนการเผาผลาญอาหาร โดยเฉพาะเมื่ออินทรีย์วัตถุที่มีความไม่เสถียรถูกเผาไหม้ ตัวอย่างเช่น การเผาไหม้โปรตีนในเนื้อสัตว์หรือไขมันในน้ำมัน ซึ่งการเผาผลาญเหล่านี้อาจเกิดขึ้นในร่างกายของมนุษย์เช่นเดียวกัน จึงทำให้อนุมูลอิสระเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการของการทำงานของร่างกาย อนุมูลอิสระสามารถกระตุ้นเซลล์ในร่างกายให้เกิดการเสียหาย เช่น การทำลายเมมเบรนผ่านการสะเทือนต่อองค์ประกอบของ DNA หรือการทำลายเซลล์เลือดแดง ส่งผลให้เกิดอาการและภาวะโรคต่างๆ อย่างเช่น โรคหลอดเลือดสมอง หรือโรคมะเร็ง การบริโภคอาหารหรืออาหารเสริมที่มี สารต้านอนุมูลอิสระ สามารถช่วยลดการเสื่อมของเซลล์ ลดความเสี่ยงต่อการเกิดโรค และส่งเสริมสุขภาพให้ดีขึ้นได้
กลไกการยับยั้งอนุมูลอิสระของสารต้านอนุมูลอิสระ
สารต้านอนุมูลอิสระ ทำงานผ่านกลไกหลัก 2 ประการ คือ
- การจับคู่กับอนุมูลอิสระ:
- สารต้านอนุมูลอิสระมีอิเล็กตรอนอิสระที่สามารถจับคู่กับอิเล็กตรอนเดี่ยวของอนุมูลอิสระ
- การจับคู่นี้ทำให้โมเลกุลของอนุมูลอิสระเสถียรขึ้น และไม่สามารถทำปฏิกิริยาต่อเนื่องกับโมเลกุลอื่นๆ ในเซลล์
- สารต้านอนุมูลอิสระที่ทำงานผ่านกลไกนี้ เช่น วิตามินซี วิตามินอี เบต้าแคโรทีน และกรดไลโปอิก
- การกระตุ้นระบบต้านอนุมูลอิสระภายในร่างกาย:
- สารต้านอนุมูลอิสระบางชนิดสามารถกระตุ้นให้ร่างกายผลิตเอนไซม์ต้านอนุมูลอิสระ
- เอนไซม์เหล่านี้จะทำหน้าที่กำจัดอนุมูลอิสระออกจากเซลล์
- สารต้านอนุมูลอิสระที่ทำงานผ่านกลไกนี้ เช่น ซัลเฟอร์เรน สารเคอร์คูมิน และชาเขียว
ตัวอย่างกลไกการยับยั้งอนุมูลอิสระ
- วิตามินซี: วิตามินซีสามารถจับคู่กับอนุมูลอิสระ hydroxyl radical (OH•) และ superoxide radical (O2•-)
- วิตามินอี: วิตามินอีสามารถจับคู่กับอนุมูลอิสระ lipid peroxy radical (LOO•)
- เบต้าแคโรทีน: เบต้าแคโรทีนสามารถจับคู่กับอนุมูลอิสระ singlet oxygen (1O2)
- ซัลเฟอร์เรน: ซัลเฟอร์เรนสามารถกระตุ้นให้ร่างกายผลิตเอนไซม์ glutathione peroxidase (GPx) ซึ่งทำหน้าที่กำจัดอนุมูลอิสระ hydrogen peroxide (H2O2)
สารต้านอนุมูลอิสระสามารถพบได้ในอาหารและเครื่องดื่มต่างๆ ซึ่งประกอบด้วย
ผลไม้และผักสีสัน: ผลไม้และผักสีสันสดๆ เช่น สตรอเบอร์รี่, บลูเบอร์รี, หน่อไม้ฝรั่ง, แอปเปิล, ส้ม, มะนาว, แตงโม, แครอท, บรอกโคลี, และผักใบเขียวเข้ม เป็นต้น เป็นแหล่งที่มีสารต้านอนุมูลอิสระอย่างมาก
ผลไม้แห้ง: องุ่นและกล้วยแห้งมีปริมาณสารต้านอนุมูลอิสระสูง
เนื้อสัตว์: เนื้อสัตว์ที่มีระดับไขมันต่ำ เช่น ไก่และเนื้อปลา เป็นแหล่งของสารต้านอนุมูลอิสระ
เมล็ดและเมล็ดธัญพืช: เช่น เมล็ดและเมล็ดที่มีไขมันสุกโชก เช่น เมล็ดสายบัว, เมล็ดพืชผัก เช่น เมล็ดลิ้นจี่, มักมีสารต้านอนุมูลอิสระ
เครื่องดื่ม: เครื่องดื่มที่มีสารต้านอนุมูลอิสระ เช่น ชาเขียว, ชาดำ, กาแฟ, และน้ำผลไม้ที่ไม่มีน้ำตาลเพิ่มเติม สามารถเพิ่มปริมาณสารต้านอนุมูลอิสระในร่างกายได้